Bilgili Denetim Denetim Güven İster
I. Giriş: İsteğe bağlı sigortalılık sosyal güvenlik açısından özellikle işsizliğin devasa boyutlarda olduğu ülkemizde önemli bir argüman ve fırsat oluşturuyor. Bugüne kadar SSK, Bağ-Kur ve Emekli Sandığı dâhilinde farklı boyut ve koşullarda gerçekleşen isteğe bağlı sigortalılık 5510 sayılı Sosyal Sigortalar ve Genel Sağlık Sigortası Kanunuyla şekillenen yeni yapıda anlam ve önemini devam ettirecek. Girme bakımından genel olarak kolaylaştırılan isteğe bağlı sigortalılıktaki değişiklikler sigortalıların büyük çoğunluğunu etkileyen bir yumak oluşturuyor. Bu yazımızda yumağın önemli bir bölümünü açarak tanıtmaya çalışacağız.
II. İsteğe Bağlı Sigortalılık ?zartları
A. Kimler İsteğe Bağlı Sigortalı Olabilir?
Kişilerin isteğe bağlı olarak prim ödemek suretiyle uzun vadeli sigorta kollarına ve genel sağlık sigortasına tâbi olmalarını sağlayan sigorta türü olan isteğe bağlı sigortalılık kapsamından,
Türkiye’de yasal olarak ikamet etmek veya Türkiye’de ikamet etmekte iken sosyal güvenlik sözleşmesi imzalanmamış ülkelerdeki Türk vatandaşlarından;
a) Bu Kanuna tâbi zorunlu sigortalı olmayı gerektirecek şekilde çalışmamak veya sigortalı olarak çalışmakla birlikte ay içerisinde 30 günden az çalışmak ya da tam gün çalışmamak,
b) Kendi sigortalılığı nedeniyle aylık bağlanmamış olmak,
c) 18 yaşını doldurmuş bulunmak,
d) İsteğe bağlı sigorta talep dilekçesiyle SGK’ya başvuruda bulunmak,
şartlarını sağlayanlar yararlanabilmektedir.
Ülkemizle uluslararası sosyal güvenlik sözleşmesi imzalanmamış ülkelerde iş üstlenen işverenlerce yurt dışındaki işyerlerinde çalıştırılmak üzere götürülen Türk işçilerinden isteğe bağlı sigortalılık talebinde bulunanlar için Türkiye’de ikamet şartı aranmamaktadır.
•Ceza infaz kurumları ile tutukevleri bünyesinde oluşturulan ünitelerde hizmet akdi olmaksızın çalıştırılan hükümlü ve tutuklular,
· 3308 sayılı Kanunda belirtilen aday çırak, çırak ve işletmelerde meslekî eğitim gören öğrenciler, meslek liselerinde okumakta iken veya yüksek öğrenimleri sırasında zorunlu staja tâbi tutulan öğrenciler,
•İş-Kur’ca düzenlenen eğitimlere katılan kursiyerler,
de emeklilik hakkı açısından isteğe bağlı sigortalı olma hakkına sahip bulunmaktadır.
B. İsteğe Bağlı Sigortalılığa Başvuru Yöntemi ve Unsurları
İlk defa isteğe bağlı sigortalı olmak isteyenlerin matbu ‘İsteğe Bağlı Sigorta Giriş Bildirgesi’ ile ikametgâhlarının bulunduğu sosyal güvenlik il/merkez müdürlüklerine başvurmaları gerekmektedir.
Tekrar isteğe bağlı sigortalılık talebinde bulunacak sigortalıların ise talep dilekçesi ile başvuruları yeterli bulunmaktadır.
İsteğe bağlı sigortalılık başvurularının sosyal güvenlik il/merkez müdürlüklerine;
İsteğe bağlı iştirakçilik (Emekli Sandığı) başvurularının ise“Sosyal Sigortalar Genel Müdürlüğü Sigortalı Tescil ve Hizmet Daire Başkanlığı Milli Müdafaa Cad. No: 24 Bakanlıklar/ANKARA” adresine;
yapılması gerekmektedir.
B.1. İsteğe Bağlı Sigortalılıkta Belgelendirme Yükümlülüğü
Kısmi süreyle çalışıp kalan sürelerini isteğe bağlı ödemek isteyenlerin ay içinde zorunlu sigortaya tabi çalışılan gün sayısını beyan etmeleri gerekiyor. İsteğe bağlı sigortaya başvuran yabancı ülke vatandaşlarının ise Türkiye’de kaldıkları süreyi belgelendirilmeleri gerekmektedir.
Türkiye’de ikamet etmekte iken sosyal güvenlik sözleşmesi imzalanmamış ülkelerde bulunan Türk vatandaşlarından isteğe bağlı sigortalılık talebinde bulunanların da ilgili ülkelere Türkiye’den gittiğinin ve halen o ülkede yaşadıklarının pasaport suretinin ibrazı yoluyla belgelendirilmesi gerekmektedir.
İsteğe bağlı sigortalılığı devam edenlerin SGK’ca belirlenecek sürelerde söz konusu ülkelerde bulunduklarını belgelendirmeleri gerekmektedir.
B.2. İsteğe Bağlı Sigortalılıkta İkamet Zorunluluğunun Kapsamı
01.10.2008 tarihinden sonra isteğe bağlı sigortalı olabilmek için artık Türkiye’de ikamet etme şartı aranmaktadır. Bu bağlamda “İsteğe Bağlı Sigorta Giriş Bildirgesi”nde belirtilen ikamet adresi Türkiye’de ikamet etme şartı için ilk başta yeterli sayılacaktır.
01.10.2008 tarihinden önce SSK ve Bağ-Kur kapsamında isteğe bağlı sigortalılığa başlayıp devam edenler bu ikamet zorunluluğundan müstesna bulunmaktadırlar. Bu sigortalılar yazılı talep alınmaksızın ve Türkiye’de ikamet şartı aranmaksızın isteğe bağlı sigortaya devam edebileceklerdir.
Uluslararası sosyal güvenlik sözleşmelerinden dolayı yurtdışından da ülkemizde isteğe bağlı sigortaya devam etme hakkı olanlar için Türkiye’de ikamet şartı aranmamaktadır. Keza ülkemiz ile uluslararası sosyal güvenlik sözleşmesi imzalanmamış ülkelerde iş üstlenen işverenlerce yurt dışındaki işyerlerinde çalıştırılmak üzere götürülen Türk işçileri de bu haktan yararlanmaktadırlar.
İsteğe bağlı sigortalı olmak için talepte bulunan yabancı uyruklulardan Türkiye’de yerleşik olma halinin belgelendirmeleri istenmektedir.
B.2.a.İkamet Sigortalılığı Bitirebiliyor
İsteğe bağlı sigortalılık, uluslararası sosyal güvenlik sözleşmesi imzalanmamış ülkelerde iş üstlenen işverenlerce çalıştırılmak üzere yurt dışına götürülen Türk işçileri hariç, uluslararası sosyal güvenlik sözleşmelerinden doğan haklar saklı kalmak şartıyla ikametin yurt dışına taşındığı tarihten itibaren sona ereceğinden, ikametgâhın yurtdışına taşınması önem taşımaktadır.
Fakat gidilen ülkenin uluslararası sosyal güvenlik sözleşmesi imzalanmış veya imzalanmamış olması da önem taşımaktadır. Zira Türkiye’de ikamet etmekte iken isteğe bağlı sigortalı olanlardan, uluslararası sosyal güvenlik sözleşmesi imzalanmamış ülkede bulunanların isteğe bağlı sigortalılıkları sigortalının aksine bir talebi olmadığı sürece devam ettirilecektir.
Sigortalıların ikametlerinin yurt dışına taşıdıklarının tespitinin, sigortalıların beyanıyla ya da SGK’ca ayrıyeten yapılabilmesi mümkün bulunmaktadır.
B.2.b. Ev Kadınlarının Yeniden Sigortalılığında İkamet Engeli
Bağ-Kur Kanunu kapsamında yurt dışında bulunan vatandaşların herhangi bir işte çalışmayan eşlerinden isteğe bağlı sigortaya devam edenlerden, sigortalılıklarının sona ermesi için talepte bulunanların veya düzensiz prim ödemeleri nedeniyle sigortalılıkları sona erenler, 01.10.2008 tarihinden sonra yurt dışında ikamet ettikleri sürece taleple veya prim ödemek suretiyle yeniden isteğe bağlı sigortalılıklarını başlatamayacaklar. Çünkü bu durumdaki sigortalılar, yeniden isteğe bağlı sigortalı olmak istediklerinde Türkiye de ikamet şartı ile karşılaşacaklardır.
C. İsteğe Bağlı Sigortalılığın Başlangıcı ve Sona Erişi
İsteğe bağlı sigortalılık, isteğe bağlı sigortalılık giriş bildirgesinin veya talep dilekçesinin SGK kayıtlarına intikal ettiği tarihi takip eden günden itibaren başlamaktadır.
İsteğe bağlı sigortalılık;
•Sigortalılığını sona erdirme talebinde bulunanların, buna ait dilekçelerinin SGK kayıtlarına geçtiği tarihten önceki primi ödenmiş son günü izleyen günden,
•Aylık talebinde bulunanların, aylığa hak kazanmış olmak şartıyla talep tarihinden,
•Sigortalının ölümü halinde prim borcu bulunmuyorsa ölüm tarihinden, prim borcunun hak sahiplerince 12 ay içinde ödenmemesi veya hak sahiplerinin talebi halinde en son primi ödenmiş ayın sonundan itibaren,
•Tam süreli 4/a sigortalısı ve 4/c sigortalısı olarak çalışmaya başlayanların çalışmaya başlamadan bir gün önce,
•4/b sigortalısı olanların çalışmaya başladıkları gün
sona ermektedir.
C.1. İsteğe Bağlı Sigortalılığı Sona Erdirmeyen Çalışma Türleri
İsteğe bağlı sigortalılar yazılı taleple isteğe bağlı sigortalılıktan ayrılma hakkını haiz bulunmaktadırlar. Ancak isteğe bağlı sigortalılığı sona erdiren başka unsurlar da yok değildir. Mesela zorunlu sigortalılığa tabi olacak şekilde çalışıyor olmak da isteğe bağlı sigortalılığı sona erdiren unsurlardan biri olmaktadır.
Zira yeni dönemde de isteğe bağlı sigortalılık, 4/a (Eski SSK’lı), 4/b (Eski Bağ-Kur’lu), 4/c (Eski Emekli Sandığı iştirakçisi) sigortalılığı veya 506 sayılı Kanunun geçici 20 nci maddesi kapsamındaki bankalar, sigorta ve reasürans şirketleri, ticaret odaları, sanayi odaları, borsalar veya bunların teşkil ettikleri birlikler kapsamında çalışmaya başlanmasından bir gün önce sona erdirilmiş olmaktadır.
Ancak kısa vadeli sigortalılık kollarına tabi olunmasıyla bilinen bazı çalışma türlerinde çalışmaya başlamak isteğe bağlı sigortalılığı sona erdirici nitelik taşımamaktadır.
Buna göre isteğe bağlı sigortalıların;
•Hizmet akdi ile çalışmamakla birlikte, haklarında iş kazası ve meslek hastalığı ile analık sigortası uygulanarak ceza infaz kurumları ile tutukevleri bünyesinde oluşturulan tesis, atölye ve benzeri ünitelerde çalıştırılan hükümlü ve tutuklu olarak bu çalışmalarına başlamaları,
•3308 sayılı Meslekî Eğitim Kanununda belirtilen aday çırak, çırak ve işletmelerde meslekî eğitim gören ve haklarında iş kazası ve meslek hastalığı ile hastalık sigortası uygulanan çıraklar olarak bu çalışmalarına başlamaları,
•Meslek liselerinde okumakta iken veya yüksek öğrenimleri sırasında zorunlu staja tâbi tutulan ve haklarında iş kazası ve meslek hastalığı sigortası öğrenciler olarak bu çalışmalarına başlamaları,
•Türkiye İş Kurumu tarafından düzenlenen meslek edindirme, geliştirme ve değiştirme eğitimine katılan ve haklarında iş kazası ve meslek hastalığı sigortası hükümleri uygulanan kursiyerler olarak bu çalışmalarına başlamaları,
isteğe bağlı sigortalılıklarının sona ermesine yeterli sebep teşkil etmeyecektir.
C.2. İsteğe Bağlı Sigortalılar İçin Hak Sahiplerine 12 Ay Uyarısı
İsteğe bağlı sigortalının ölümü hâlinde sigortalılığının sona ermesi prim ödeme durumuna bağlı bulunmaktadır. Buna göre ölen isteğe bağlı sigortalının prim borcu bulunmuyorsa ölüm tarihinden itibaren sona ermektedir.
Ölen sigortalının prim borcunun bulunması durumunda borcun hak sahiplerince 12 ay içerisinde gecikme cezası ve gecikme zammıyla birlikte ödenmesi halinde isteğe bağlı sigortalılık ölüm tarihi itibariyle,
Ölüm tarihi itibariyle prim borcu bulunan sigortalının prim borcunun hak sahiplerince 12 ay içerisinde ödenmemesi veya hak sahiplerinin söz konusu borç tutarını ödemeyeceklerini beyan etmeleri halinde, 12 ay1ık süre beklenmeksizin primi ödenmiş ayın sonu itibariyle,
sona erdirilmektedir.
Örneğin; 01.01.2000 tarihinden itibaren isteğe bağlı sigortalı olan (A), 24.08.2010 tarihinde ölmüştür. Bu sigortalının 2010 yılı Haziran, Temmuz ve öldüğü ay olan Ağustos ayına ait prim borcu bulunmaktadır. Buna göre, 2010 yılı Haziran ayı priminin 2011 yılı Mayıs ayı sonuna, 2010 yılı Temmuz ayı priminin 2011 yılı Haziran ayı sonuna, 2010 yılı Ağustos ayı priminin ise 2011 yılı Temmuz ayı sonuna kadar veya tamamının 2011 yılı Mayıs ayı sonuna kadar gecikme cezası ve zammıyla birlikte hak sahiplerince ödenmesi halinde isteğe bağlı sigortalılık, 24.08.2010 tarihinden itibaren sona erdirilecektir.
01.10.2008 öncesinin isteğe bağlı SSK sigortalılarından bu sigortalılıkları sona ermeyenlerin talepleri olmasa bile 01.10.2008’den sonra da isteğe bağlı sigortalılıkları (Bu defa 4/b’li sayılarak) devam ettirilebilmektedir.
Üç ay art arda prim ödenmediğinde sigortalılığın sona ermesi yöntemi yeni sistemde uygulanmamaktadır. Buna karşın eski döneme ait isteğe bağlı sigorta prim borcu bulanan sigortalılar hakkında da yeni sistemdeki 12 aylık süre yöntemi uygulanmayacaktır.
Örneğin 2006 Mart, 2007 Ocak ve 2008 Kasım ayı primlerini ödemeyen isteğe bağlı sigortalı bu sigortalılığının devamı süresince 2006 ve 2007 yıllarındaki prim borçlarını istediği zaman ödeyebilecek, 2008 Kasım ayı primini ise 2009 Ekim ayı sonuna kadar ödeyebilecektir.
12 aylık opsiyon süresi ölen isteğe bağlı sigortalıdan dolayı dul ve yetim aylığı bağlanacak hak sahipleri için özellikle ölüm aylığı alınmasına yetecek kadar sürenin temini açısından önem taşımaktadır.
III. İsteğe Bağlı Sigortalıların 2009 yılı Prim Tutarları
Talepte bulunulan kazancın yüzde 32’si oranındaki isteğe bağlı sigorta primlerinin, ait olduğu ayı izleyen ayın sonuna kadar ödenmesi gerekiyor. Ait olduğu aydan itibaren en geç 12 ay içinde kendileri veya hak sahipleri tarafından gecikme cezası ve gecikme zammıyla birlikte ödenmeyen süreler hizmet olarak değerlendirilmeyecektir.
Sosyal güvenlik sözleşmesi olmayan ülkelerde müteahhit işverenlerce çalıştırılmak üzere yurtdışına götürülen ve kısa vadeli primleri işverenlerince ödenen Türk işçilerinden yüzde 20 oranında isteğe bağlı sigorta primi tahsil edilecektir.
Normal isteğe bağlı sigortalılar için aylık prim miktarları olarak;
01.01.2009-30.06.2009 arasında en az aylık prim tutarı (666 x 2 =) 213,12 TL, en fazla aylık prim tutarı (666 x 2 x 6,5 =) 1385,28 TL; 01.07.2009-31.12.2009 arasında en az aylık prim tutarı (693 x 2 =) 221,76 TL, en fazla aylık prim tutarı (693 x 2 x 6,5 =) 1441,44 TL olacak.
Ülkemiz ile uluslararası sosyal güvenlik sözleşmesi imzalanmamış ülkelerde iş üstlenen işverenlerce yurt dışındaki işyerlerinde çalıştırılmak üzere götürülen Türk işçileri için GSS uygulanmayacağından onların aylık prim alt ve üst sınırları 01.01.2009-30.06.2009 arası için 127,74 TL ve 830,34 TL olarak; 01.07.2009-31.12.2009 arası için 138,60 TL ve 900,90 TL olarak uygulanacak.
Gelir vergisine tabi olmadan evde dantel, oya, sepet gibi işleri kendi bilfiil çalışarak dükkân açmaksızın satanlar için de farklı tarife uygulanacak olup; bu sigortalılar 01.01.2009-30.06.2009 arasında aylık 01.07.2009-31.12.2009 arasında 113,66 TL ; 01.07.2009-31.12.2009 arasında 118,27 TL prim ödeyecekler.
IV. Sonuç:
İsteğe bağlı sigortalılığı standardize eden 5510 sayılı Kanun isteğe bağlı SSK sigortalılığı ile isteğe bağlı Bağ-Kur sigortalılığını aynı potada eriterek birleştirmiş devam eden isteğe bağlı SSK ve Bağ-Kur sigortalılıklarını 4/b sigortalılığı kulvarına almış bulunmaktadır. Başlangıç ve bitiş şartları bakımından kolaylaştırıcı değişiklikler içeren yeni durumda örneğin artık 1080 gün prim ödeme şartı aranmayacak, primi ödenmeyen üç aydan sonra değil 12 aydan sonra kapanacaktır. Başlangıç kolay, resen sona erdirme kriterleri yumuşatılmış olmaktadır. Bu da 5510 sayılı Kanunun sigortalıları sistem içinde daha uzun süre kalma prensibine uygun bir yapılanmayı işaret etmektedir.
