Bilgili Denetim Denetim Güven İster
A.Giriş:
Eğitim ülkelerin olmazsa olmazlarıdır. Bu soyut konular için de somut konular için de geçerlidir. Çıraklık ve stajyerlik bilhassa görerek uygulayarak eğitimin ana payandalarını sağlayan organizasyonlardır. Kuşkusuz bu dönemlerde de çalışanlar kadar çıraklar ve stajyerler de koruyucu önlemlere muhtaç bulunmaktadırlar. Yasa koyucu bu konuları düzenlemiş ve aday çırak, çıraklar ile stajyerlerin çalışma-çalıştırma ve sigortalılıkları için hak ve yükümlülükleri düzenlemiş, ileride kaynaktan yararlanmaya aday işletmelere eğitim görevinden ana dilimi yüklemiştir. Yazımızın konusu da bu eğitimin unsurlarını, hak ve yükümlülükleri ortaya koymak olacaktır.
B. İşyerlerinin Çıraklık ve Stajyerlik Eğitimi Yükümlülüğü
Yirmi ve daha fazla personel çalıştıran işletmeler, çalıştırdıkları personel sayısının yüzde beşinden az, yüzde onundan fazla olmamak üzere mesleki ve teknik eğitim okul ve kurumu öğrencilerine öğretim yılı başında başlamak üzere beceri eğitim yaptırmak durumunda bulunmaktadırlar.
İşletmelerdeki personel sayısının tespitinde her yılın ocak ayı, yaz mevsiminde faaliyet gösteren işletmelerde temmuz ayı esas alınmakta, öğrenci sayısının tespitinde kesirler tama iblağ olunmaktadır.
Vardiya usulü veya mevsimlik olarak faaliyet gösteren işletmelerde eğitim görecek öğrenci sayısının tespitinde gündüz vardiyasında veya faaliyet gösterdiği mevsimde çalışan personel sayısı esas alınır.
Bu kapsamda on ve daha fazla öğrenciye beceri eğitimi yaptıracak işletmeler bu amaçla bir eğitim birimi kurmak ve bu birimde, yapılan eğitim için alanında ustalık yeterliğine sahip ve iş pedagoji ve eğitimini almış usta öğretici veya eğitici personel görevlendirmek zorundadır.
Deprem, sel ve yangın gibi tabii afetler sonucu yörede faal durumda kalan işletmelerin eğitim olanakları dikkate alınarak, bu işletmeler için yukarıda belirtilen oranlar, il mesleki eğitim kurulunun teklifi ve Bakanlığın onayı ile değiştirilebilmekte, mesleki eğitim kapsamına alınıp alınmadığına bakılmaksızın yirmiden az personel çalıştıran işletmeler de mesleki ve teknik eğitim okul ve kurumlarının da öğrencilerine 3308 sayılı Yasa kapsamında beceri eğitimi yaptırmaları mümkün bulunmaktadır.
B.1. Aday Çırak, Çırak, Stajyer Kimdir?
Çırak bir meslek ya da sanatı öğrenmek ve bu yolda önce kalifiye işçi sonra da kalfa ve usta olmak amacıyla edinmeyi hedeflediği meslek konusunda üretim yapan bir iş yerinde uygulamalı olarak bilgi beceri ve iş alışkanlıkları edinmeye çalışan en az 14 yaşını doldurmuş kişidir.
Aday çırak ise ilköğretim okulunu bitirmiş olup, bir mesleğe hazırlık amacı ile çıraklık dönemine kadar işyerlerinde aday çırak olarak eğitilen kişi olmaktadır.
Çırak olarak sayılmak için öncelikle işin türüne, süresine ve günlük çalışma saatlerine göre tanzim edilmiş bir çıraklık sözleşmesine tabi olmak gerekmektedir. Kalfa ve ustalık eğitimi çıraklık eğitimi kapsamında mütalaa edilse bile sigortalılık bakımından kalfa ve ustalar normal sigortalı olarak kabul edildiğinden sigortalılık bağlamında çıraklardan ayrılmaktadırlar.
3308 Sayılı Kanun kapsamında öğrenci ise hedeflenen meslek konusunda hizmet veren bir işletmede beceri eğitimi gören meslek ve teknik lise öğrencilerini ifade etmektedir. Bir başka deyişle stajyer öğrenci eğitim aldığı işkolunda üretim yapmakta olan işyerinde yapılan işleri uygulamayı izleyerek öğrenmeyi amaçlayan ve teoriğine vakıf olduğu konuda pratiğini geliştirmek için işveren yanında çalışan kişi olmaktadır.
C. Çırak ve Stajyerlerin Sigortalılığıyla İlgili Muhtelif Yükümlülükler
Çoğu hükmü 1 Ekim 2008’de yürürlüğe giren 5510 sayılı Sosyal Sigortalar ve Genel Sağlık Sigortası Kanunu üniversite öğrenimleri esnasında staj yükümlülüklerini yerine getiren öğrencileri de sosyal güvence bakımından aday çırak, çırak, mesleki ve teknik lise öğrencileriyle aynı haklara kavuşturmuş bulunmaktadır. �zu kadar farkla ki 3308 sayılı Meslekî Eğitim Kanununda belirtilen aday çırak, çırak ve işletmelerde meslekî eğitim gören öğrenciler hakkında iş kazası ve meslek hastalığı ile hastalık sigortası uygulanırken; meslek liselerinde okumakta iken veya yüksek öğrenimleri sırasında zorunlu staja tâbi tutulan öğrenciler hakkında ise iş kazası ve meslek hastalığı sigortaları uygulanması gerekmektedir.
C.1. Sigortalılık Bildirim Yükümlülüğü:
İş sözleşmesine tabi çalışmamakla birlikte aday çırak, çırak ve işletmelerde meslekî eğitim gören öğrenciler ile meslek liselerinde okumakta iken veya yüksek öğrenimleri sırasında zorunlu staja tabi tutulan öğrencilerin bildirimlerinin, Millî Eğitim Bakanlığı veya bu öğrencilerin eğitim gördükleri okullarınca yapılması gerekmektedir.
Yüksek öğrenim sırasında zorunlu staja tabi tutulan öğrencilerin bildirim yükümlülüklerinin ise öğrenim gördükleri yüksek öğretim kurumlarınca yerine getirilmesi gerekmektedir.
3308 sayılı Kanunda belirtilen aday çırak, çırak ve işletmelerde meslekî eğitim gören öğrenciler, meslek liselerinde okuyanlar, yüksek öğrenimleri sırasında zorunlu staja tabi tutulan öğrencilerin sigortalılıkları meslekî eğitime veya zorunlu staja başladıkları tarihten itibaren başlamakta ve eğitim veya öğretimlerinin/staj sürelerinin bittiği tarihten itibaren de sona ermiş olmaktadır. Bu konudaki başlayıp ve sona erişe ilişkin her iki tarihin de eğitim ve öğretim gördükleri kurumlarca SGK’ya bildirilmesi gerekmektedir.
Bu bildirimin “3308 sayılı Kanunda Belirtilen Aday Çırak, Çırak ve Mesleki İşletmelerde Eğitim Gören Öğrenciler” için 7 nolu, “Meslek Liselerinde Okumakta İken veya Yüksek Öğrenimleri Sırasında Zorunlu Staja Tabi Tutulan Öğrenciler” için 22 nolu belgeyle yapılması gerekmektedir.
C.2. Sigortalılık Prim Yükümlülüğü
Aday çırak, çırak ve işletmelerde meslekî eğitim görenler ile meslek liselerinde zorunlu staja tâbi tutulan öğrenciler için prim ödeme yükümlüsü Milli Eğitim Bakanlığı veya bu öğrencilerin eğitim gördükleri okullar; yüksek öğrenim sırasında zorunlu staja tâbi tutulan öğrenciler için öğrenim gördükleri yüksek öğretim kurumudur.
Aday çırak, çırak ve işletmelerde meslek eğitimi gören öğrencilere ödenecek ücret ve bu yaşına uygun asgari ücretin yüzde 30’undan (16 yaşını doldurmamışsa 170,10 TL, 16 yaşını doldurmuşsa 199,80 TL) daha az olamasa da sigorta primlerinin 4857 sayılı İş Kanununun 39 uncu maddesinde tanımlanan yaşına uygun asgari ücretin yüzde 50’si (16 yaşını doldurmamışsa 283,50 TL, 16 yaşını doldurmuşsa 333 TL) asgari matrahtan hesaplanması gerekmektedir.
Aday çırak, çırak ve öğrencilere ödenecek ücretler her türlü vergiden muaf bulunmaktadır.
Çırak ve stajyer öğrencilik bir yerde işverenlerin de işine yaramakta, kalifiye işçi ihtiyacını gidermede kullandıkları bir aday kitleyi oluşturmaktadır. Üstelik bu tür aday çalışanların sosyal güvencelerinin Devletçe üstlenilmiş olunmasıyla işverenlere sosyal sigorta yükünden kurtarılmış bir işgücü potansiyeli sağlanmış olunmaktadır.
C.3. Çırak ve Stajyerlerin Sigortalılık Niteliği
5510 sayılı Sosyal Sigortalar ve Genel Sağlık Sigortası Kanunu gereği 3308 sayılı Meslekî Eğitim Kanununda belirtilen aday çırak, çırak ve işletmelerde meslekî eğitim gören öğrenciler hakkında iş kazası ve meslek hastalığı ile hastalık sigortası; meslek liselerinde okumakta iken veya yüksek öğrenimleri sırasında zorunlu staja tâbi tutulan öğrenciler hakkında ise iş kazası ve meslek hastalığı sigortaları uygulanması gerekmekte ve bu kişiler 4/a sigortalısı sayılmaktadırlar.
Emeklilik açısından en çok karıştırılan hususlardan biri de çıraklık ve stajyerlik dönemi çalışmalarının emeklilikleri açısından hizmete sayılıp sayılamayacağı konusudur. Sigortalıların çalışamaz duruma gelmeleri ya yaşlılıktan, ya malûllükten ya da ölümden dolayı olmaktadır. İşte bu durumlarda yaşlılık veya malûllük halinde kendilerine, ölümleri halinde ise hak sahiplerine aylık bağlanması için bu kollardan yasada belirtilen miktar kadar prim ödeniş olması gerekmektedir. Çalışma sürelerinin sigortalılık süresinden sayılması için uzun vadeli sigorta kolları denilen malûllük, yaşlılık ve ölüm sigorta kollarından prim ödenmesi şart bulunmakta, oysa belirttiğimiz üzere çıraklık ve zorunlu mesleki staj sigortalılığı malûllük yaşlılık ve ölüm sigortası gibi uzun vadeli sigorta kollarını ise kapsamamakta ve bundan dolayı da söz konusu süreler emekliliğe esas sigortalılık süresinden sayılmamaktadır.
Aday çırak, çırak ve stajyerler uzun vadeli sigorta kollarına tabi olmadıklarından bunların primleri emekliliğe esas hesaplamalarda geçerlilik taşımasa da bu dönemde alınan sigorta sicil numaraları geçerliliğini sürdürmektedir.
Sigortalı aynı sicil numarasıyla daha sonra da normal sigortalı olarak prim ödemeye devam edebilir ve sigortalılık başlangıcı da normal sigortalı olarak prim ödemeye başladığı ilk tarih olur.
D. Çırak ve Stajyerlerin İş Kazası Hali
Çıraklık ve stajyerlik sigortalılarının iş kazası geçirmeleri halinde eğitim veya staj gördükleri işyeri işverenleri tarafından kazanın olduğu yerdeki yetkili kolluk kuvvetlerine derhal, SGK’ya en geç kazadan sonraki üç iş günü içinde bildirilmesi gerekmektedir.
E. İşgöremezlik Halleri
Çırak ve stajyerlere bağlanacak geçici işgöremezlik ödeneği hesabında ve işgöremezlik gelirine esas olacak günlük kazançların tespitinde sigorta primine esas tutulan ücretin dikkate alınması gerekmektedir.
01.10.2008 öncesinde kendilerine yüzde 50’den az sürekli işgöremezlik ödenekleri bağlananların bu gelirleri öldüklerinde hak sahiplerine bağlanmıyordu. Yeni dönemde ise İş kazası veya meslek hastalığı sonucu meslekte kazanma gücünü % 50’nin altında olsun olmasın sürekli iş göremezlik geliri bağlanmış iken ölenlerin bu gelirleri hak sahiplerine bağlanabiliyor.
5510 sayılı Kanunla sürekli işgöremezlik gelirinde getirilen bu önemli hakka ek olarak çıraklık ve stajyerlik dönemlerinde meydana gelebilecek iş kazası ve meslek hastalıklarından kaynaklanacak meslekte kazanma gücü kayıplarında bağlanan gelirlerin ölüm halinde hak sahiplerine bağlanabilmesi imkânı da getirilmiş bulunmaktadır. Oysa eski dönemde çıraklık ve stajyerlik dönemlerinde uğradıkları iş kazası veya eslek hastalığı neticesi meslekte kazanma gücü kaybı ne olursa olsun bu sigortalılar bağlanan gelirler ölümleri halinde hak sahiplerine bağlanmıyordu.
Bundan böyle 5510 sayılı sosyal Sigortalar ve Genel Sağlık Sigortası Kanunu gereği artık çıraklık ve stajyerlik dönemlerinde meydana gelen iş kazası ve meslek hastalığı sonucu bağlanan bu gelirler söz konusu sigortalıların ölümleri durumunda kalan eş, çocuk veya ana-babalarına ilgili hükümlere göre bağlanabilecektir.
F.Sonuç:
5510 sayılı Kanunla yalnızca kısa vadeli sigorta kolları bakımından “Zorunlu sigortalılık” kapsamına dahil edilerek 4/a sigortalısı sayılan aday çırak, çırak ve stajyerlerin 506 sayılı Kanuna nazaran daha bir derlenip toparlanan sigortalılıkları yanında üniversite devresindeki stajların da zorunlu staj kavramı içerisine dahil edilmesiyle olumlu bir adım yakalanmış bulunmaktadır.
Çıraklık ve stajyerlik dönemindeki primlerin kısa vadeli olanlarla sınırlı tutulup, malullük, yaşlılık ve ölüm sigortalarına esas sigortalılık süresinden sayılmaması gerçeği karşısında bahse konu dönemden sigortalılıkları bulunduğu zehabıyla daha erken emekli olacakları zannıyla yaşayan sigortalılara ilişkin emeklilik hesabı sorunu ise yaşanmaya devam edecektir.
Yeni dönemde çıraklık ve stajyerlik sigortalılığı için önemle vurgulanması gereken bir hak da bu kapsamda bağlanan sürekli işgöremezlik gelirlerinin ölüm gelirine dönüşebilmesi hakkı olmaktadır.
