Bilgili Denetim Denetim Güven İster
Giriş
Araştırma ve geliştirme faaliyetlerine verilecek destek ve teşviklerin yer aldığı 5746 sayılı kanunun adı Araştırma ve Geliştirme Faaliyetlerinin Desteklenmesi Hakkında Kanun iken 16.2.2016 tarihli ve 6676 sayılı Kanunun 25 inci maddesiyle Araştırma, Geliştirme Ve Tasarım Faaliyetlerinin Desteklenmesi Hakkında Kanun olarak değiştirilmiş, mevzuat olarak çeşitli yenilikler eklenmiş, “tasarım faaliyetleri” de kanun kapsamına alınmıştır.
Tasarım merkezlerinin özellikleri de kanun metnine işlenmiştir. 2019 yılı itibarıyla aradan yaklaşık 3 yıl geçmesine rağmen ar-ge ve tasarım merkezlerinin sayıları hızla çoğalmaktadır. Çalışmamız söz konusu kanun yayımlandıktan sonra ar-ge ve tasarım merkezlerinin geldikleri durumları hakkındadır.
- Arge ve Tasarım Merkezlerinin Özellikleri
Kanuna göre “Araştırma, Geliştirme Ve Tasarım Faaliyetlerinin Desteklenmesi Hakkında Kanun’un amacı; Ar-Ge, yenilik ve tasarım yoluyla ülke ekonomisinin uluslararası düzeyde rekabet edebilir bir yapıya kavuşturulması için teknolojik bilgi üretilmesini, üründe ve üretim süreçlerinde yenilik yapılmasını, ürün kalitesi ve standardının yükseltilmesini, verimliliğin artırılmasını, üretim maliyetlerinin düşürülmesini, teknolojik bilginin ticarileştirilmesini, rekabet öncesi işbirliklerinin geliştirilmesini, teknoloji yoğun üretim, girişimcilik ve bu alanlara yönelik yatırımlar ile Ar-Ge’ye, yeniliğe ve tasarıma yönelik doğrudan yabancı sermaye yatırımlarının ülkeye girişinin hızlandırılmasını, Ar-Ge ve tasarım personeli ve nitelikli işgücü istihdamının artırılmasını desteklemek ve teşvik etmektir.”
Bu kanun hükümlerinden;
-3624 sayılı Kanuna göre oluşturulan teknoloji merkezleri (teknoloji merkezi işletmeleri)
-Ar-Ge ve tasarım merkezleri
-Ar-Ge ve tasarım projeleri
-Rekabet öncesi işbirliği projeleri
-Teknogirişim sermayesi desteği alabilecek işletmeler faydalanabilir.
Kanunun kapsadığı teşvik ve destek unsurları ise şöyle sıralanabilir:
- Ar-ge ve tasarım indirimi (Gelir ve Kurumlar vergisindeki indirim hükmü bu kanun kapsamına alınmıştır.)
- Gelir vergisi stopajı teşviki
- Sigorta primi desteği
- Damga vergisi istisnası
- Teknogirişim sermayesi desteği
- Gümrük vergisi istisnası
- Siparişe dayalı arge ve tasarım desteği
- Temel bilimler desteği
Ar-ge Merkezi: Ar-Ge ve yenilik projelerini veya sözleşme çerçevesinde siparişe dayalı olarak yürütülen Ar-Ge ve yenilik faaliyetlerini gerçekleştirmek üzere kurulan ve dar mükellef kurumların Türkiye’deki işyerleri dahil, kanuni veya iş merkezi Türkiye’de bulunan sermaye şirketlerinin; organizasyon yapısı içinde ayrı bir birim şeklinde örgütlenmiş, münhasıran yurtiçinde araştırma ve geliştirme faaliyetlerinde bulunan ve en az elli tam zaman eşdeğer Ar-Ge personeli istihdam eden (bakanlar kurulu kararı ile 15) , yeterli Ar-Ge birikimi ve yeteneği olan birimlerdir.
Tasarım Merkezi: Tasarım projelerini veya sözleşme çerçevesinde siparişe dayalı olarak yürütülen tasarım faaliyetlerini gerçekleştirmek üzere kurulan ve dar mükellef kurumların Türkiye’deki iş yerleri dâhil, kanuni veya iş merkezi Türkiye’de bulunan sermaye şirketlerinin; organizasyon yapısı içinde ayrı bir birim şeklinde örgütlenmiş, münhasıran yurtiçinde tasarım faaliyetlerinde bulunan ve en az on tam zaman eşdeğer tasarım personeli istihdam eden, yeterli tasarım birikimi ve yeteneği olan birimlerdir.
Ar-ge merkezlerinde ar-ge personeli, araştırmacı, teknisyen ve destek personeli görevlendirilirken; tasarım merkezlerinde tasarım personeli, tasarımcılar ve destek personeli görev alabilmektedir.
- Arge Ve Tasarım Merkezleri Nasıl Kurulur?
Firmalar ar-ge ve tasarım faaliyetlerini işletmeleri bünyesinde yapabileceği gibi bağımsız bir ar-ge ve tasarım merkezi kurarak da yapabilirler. Bağımsız bir ar-ge ve tasarım merkezi kurarak destek ve teşviklerden yararlanmak isteyen işletmeler, başvurularını yazılı veya elektronik ortamda Bakanlığa yapar. Bakanlık başvuru dosyasını herhangi bir eksikliğin olup olmadığı bakımından beş iş günü içinde inceler. Dosyasını herhangi bir eksiklik varsa onbeş gün içinde düzeltilmesini ister.
Bakanlığın Değerlendirme ve Denetim Komisyonuna sunduğu dosya, en geç otuz iş günü içinde değerlendirilip karara bağlanır. Karar olumlu olduğu takdirde, karar tutanağı, Bakanlık tarafından Gelir İdaresi Başkanlığı, Sosyal Güvenlik Kurumu Başkanlığı ve başvuru sahibi işletmeye beş iş günü içinde bildirilir.
Ar-Ge Merkezi Belgesi veya Tasarım Merkezi Belgesi almaya hak kazanan işletme, Değerlendirme ve Denetim Komisyonu karar tutanağının düzenlendiği tarihten itibaren Kanun kapsamında sağlanan destek ve teşviklerden yararlanır.
Ar-Ge merkezlerinde veya tasarım merkezlerinde, yürütülen faaliyetlere ilişkin faaliyet raporu, takvim yılını kapsayacak şekilde ve takip eden yılın en geç mayıs ayı içinde Bakanlığa yazılı veya elektronik ortamda sunulur. Ar-Ge merkezleri ile tasarım merkezleri Değerlendirme ve Denetim Komisyonu tarafından en geç iki yılda bir denetlenir. Bakanlık eksiklik gördüğü takdirde destek ve teşvik unsurlarından faydalandırmaz.
Ar-Ge merkezlerinde veya tasarım merkezlerinde, yürütülen faaliyetlere ilişkin faaliyet raporu hazırlama ve sunulmasına ilişkin süreç de aşağıdaki tablodaki gibidir.
| Ar-Ge ve Tasarım Merkezlerinde Başvuru İzleme Süreci nasıl işler? |
| Faaliyet Raporu Teslimi (online sistem, e-imza) ↓ Ön İnceleme Bakanlık tarafından şekilsel inceleme (5 iş günü) İşletme tarafından eksikliklerin giderilmesi (10 iş günü) ↓ Değerlendirme ve Denetim Komisyonu (Bilim ve Teknoloji Genel Müdürü) (Maliye Bakanlığı Temsilcisi) (2 Akademisyen) (Sektör temsilcisi) ↓ Yerinde İnceleme Konusunda uzman ve akademik kariyeri bulunan izleyicilere (e- imzalı rapor) ↓ Değerlendirme ve Denetim Komisyonu (Bilim ve Teknoloji Genel Müdürü) (Maliye Bakanlığı Temsilcisi) (2 Akademisyen) (Sektör temsilcisi) ↓ SONUÇ Devam, En fazla üç ay durdurma veya iptal |
- Ar-ge Ve Tasarım Merkezlerine Bakış
Sanayi ve teknoloji bakanlığı verilerine göre ar-ge merkezi sayısı 1082’ye, tasarım merkezi sayısı ise 313’e yükselmiştir. (15.01.2019 tarihi itibarıyla) Yine bakanlıkça yayınlanan aralık ayı istatistiki verilerine göre ar-ge ve tasarım merkezleri ile ilgili olarak aşağıdaki veriler özetlenebilir:
Tablo 1: Genel hatlarıyla ar-ge ve tasarım merkezleri
| (Aralık 2017 Sonu Verilerine Göre) | Ar-ge Merkezi | Tasarım Merkezi |
| Faaliyette Olan Firma | 1082 | 313 |
| Personel Sayısı | 55.923 | 6.396 |
| Lisans, Y. Lisans ve Doktoralı Personel Sayısı | 40.614 | 4.194 |
| Proje Sayısı (Tamamlanan + Devam Eden) | 33.588 | 4.574 |
| Başvurulan Patent Sayısı | 11.921 | 97 |
| Tescil Edilen Patent Sayısı | 4.427 | 128 |
Yukarıdaki tablo incelendiğinde; tasarım merkezlerinin mevzuata sonradan eklenmesine rağmen tasarım merkezi sayısının azımsanmayacak kadar iyi olduğu görülecektir. Tasarım merkezlerinin oranı ar-ge merkezlerinin yaklaşık %29’ine denk gelmektedir. Bir önceki yıl bu oranın %18 olduğu düşünülürse, bir yılda yarı yarıya varan bir artış olduğu görülecektir.
Öte yandan tescil edilen patent sayısı faaliyette olan firma sayısına bölündüğünde (4.427+128)/( 1082+313)=3,26 olmaktadır ki; bu da firma başına 3’er adetin üzerinde patent tescil edildiğini göstermektedir. Bu sayılar ar-ge ve tasarım merkezlerinin bilgi birikimi arttıkça artacaktır.
Tablo 2: Ar-ge ve tasarım merkezlerinin sektörel dağılımı
| Sektör Adı | Ar-ge Merkezi Sayısı | Sırası | Yüzdesi | Sektör Adı | Tasarım Merkezi Sayısı | Sırası | Yüzdesi |
| Makine ve Teçhizat İmalatı | 156 | 1 | 14,41 | Tekstil | 61 | 1 | 19,49 |
| Otomotiv Yan Sanayi | 108 | 2 | 9,98 | İmalat | 38 | 2 | 12,14 |
| Yazılım | 101 | 3 | 9,33 | Mühendislik/mimarlık | 32 | 3 | 10,22 |
| Bilişim | 78 | 4 | 7,21 | Makine ve Teçhizat İmalatı | 29 | 4 | 9,26 |
| Elektrik-elektronik | 70 | 5 | 6,47 | İnşaat | 26 | 5 | 8,31 |
| Tekstil | 69 | 6 | 6,37 | Mobilya | 17 | 6 | 5,43 |
| Kimya | 65 | 7 | 6,00 | Medya ve iletişim | 16 | 7 | 5,11 |
| Gıda | 50 | 8 | 4,62 | Otomotiv Yan Sanayi | 14 | 8 | 4,47 |
| Savunma Sanayi | 34 | 9 | 3,14 | Elektronik | 10 | 9 | 3,19 |
| İlaç | 31 | 10 | 2,86 | Savunma | 8 | 10 | 2,56 |
| Diğer | 320 | 11 | 29,61 | Diğer | 62 | 11 | 19,82 |
Ar-ge ve tasarım merkezlerinin sektörel dağılımı incelendiğinde; ar-ge merkezlerinin makine ve teçhizat imalatı, otomotiv yan sanayi, yazılım ve bilişim sektörlerinde yoğunlaştığı, tasarım merkezlerinin ise tekstil, imalat, mühendislik/mimarlık ve makine ve teçhizat imalatı sektörlerinde yoğunlaştığı görülmektedir. Önceki yıllarda listede yer almayan mühendislik/mimarlık sektörünün ise üçüncü sıraya yükselmiş olması dikkat çekicidir.
Buradan ar-ge merkezleri ile tasarım merkezlerinin farklı sektörlerde yoğunlaştığı çıkarılabilir. Ar-ge merkezlerinde ilk sırayı makine ve teçhizat imalatı alırken, tasarım merkezlerinde ilk sırayı tekstil sektörü almıştır. Burada ar-ge ve tasarım merkezlerinde farklı farklı sektörlerin öne çıkmasının nedeninin tasarım merkezlerinin personel yapısı ile ilgilidir. Ayrıca tasarım merkezlerinin ayrı bir birim olarak kanuna eklenmesinin pozitif bir sonucu olarak görülmelidir. Hem ar-ge merkezi hem de tasarım merkezlerinin sektörel olarak çeşitlenmesi de ayrıca olumlu bir gelişmedir.
Tablo 3: Ar-ge ve tasarım merkezlerinin illere göre dağılımı
| İl Adı | Ar-ge Merkezi Sayısı | Sırası | Yüzdesi | İl Adı | Tasarım Merkezi Sayısı | Sırası | Yüzdesi |
| İstanbul | 389 | 1 | 35,95 | İstanbul | 140 | 1 | 44,72 |
| Kocaeli | 114 | 2 | 10,53 | Ankara | 35 | 2 | 11,18 |
| Bursa | 112 | 3 | 10,35 | İzmir | 28 | 3 | 8,94 |
| Ankara | 98 | 4 | 9,06 | Bursa | 25 | 4 | 7,98 |
| İzmir | 78 | 5 | 7,21 | Denizli | 21 | 5 | 6,71 |
| Tekirdağ | 48 | 6 | 4,43 | Kocaeli | 14 | 6 | 4,47 |
| Manisa | 27 | 7 | 2,49 | Adana | 9 | 7 | 2,87 |
| Konya | 23 | 8 | 2,12 | Tekirdağ | 9 | 8 | 2,87 |
| Eskişehir | 19 | 9 | 1,75 | Konya | 7 | 9 | 2,23 |
| Antalya | 17 | 10 | 1,57 | Antep | 4 | 10 | 1,28 |
| Diğer | 157 | 11 | 14,54 | Diğer | 21 | 11 | 6,75 |
Ar-ge ve tasarım merkezlerinin illere göre dağılımı incelendiğinde; ar-ge merkezlerinin çoğunlukla Türkiye’nin sanayileşmiş illerinde yoğunlaştığı, tasarım merkezlerinde ise sanayileşmiş illere ek olarak tekstil sektöründe gelişmiş illerin de listeye girdiği görülmektedir. Bursa ve Kocaeli ar-ge merkezi sayısında nüfusu daha fazla olan Ankara ve İzmir’den daha öndedir. Bu veri bize sanayisi gelişmiş illerin ar-ge merkezi sayısında diğer illere göre görece üstünlük kurduğunu göstermektedir. Ankara tasarım merkezi sayısında bir önceki yıla göre iki kat artış sağlamıştır. Öte yandan ar-ge merkezleri listesinde ilk on şehir arasında Denizli yer almazken, tasarım merkezleri listesinde beşinci sırada yer almaktadır. Ancak buna rağmen Denizli ilinin tasarım merkezi sayısı bir yılda hiç artmamıştır.
İstanbul’daki ar-ge merkezi sayısı bir önceki yıla göre yaklaşık %40 artışla 389’a, tasarım merkezi sayısı ise %180 artışla 140’a ulaşmıştır. Ayrıca ülkenin sanayisi en gelişmiş ili olan İstanbul’un hem ar-ge merkezi sayısında (389), hem tasarım merkezi sayısında (140) ilk sırada olduğu görülmektedir. Ayrıca İstanbul’daki ar-ge merkezi oranının tüm ar-ge merkezlerine oranı %36, tasarım merkezi oranının tüm tasarım merkezlerine oranı yüzde %44 olarak görülmektedir. Bu da bize ülkedeki ar-ge ve tasarım merkezlerin tamamının 3’te 1’inden fazlasının İstanbul’da olduğunu göstermektedir.
Sonuç
Çalışmamızda esas aldığımız 2018 Aralık sonu Bakanlık verilerine göre, 1395 ar-ge ve tasarım merkezinde 12018 adet patent başvurusu yapılmış. Bu da firma başına yaklaşık 9 adet patent başvurusu anlamına gelmektedir. Arge merkezi başına başvurulan ve tescil edilen patent sayısı ortalama 15 iken, tasarım merkezi başına bu sayı sadece 0,7’dir. Herhangi bir ürün, üretim süreci veya yazılımdan patentleştirmenin kolay olmadığı dikkate alınacak olursa, bahsi geçen veriler aslında kanunla ar-ge, yenilik ve tasarım yoluyla ülke ekonomisinin uluslararası düzeyde rekabet edebilir bir yapıya kavuşturulması için teknolojik bilgi üretilmesi hedefinin gerçekleştirilebileceğine yönelik pozitif veriler görmekteyiz.
Yeminli Mali Müşavir
Hilmi KİRDAY
Yararlanılan Kaynaklar
5746 sayılı Araştırma, Geliştirme Ve Tasarım Faaliyetlerinin Desteklenmesi Hakkında Kanun
Araştırma, Geliştirme Ve Tasarım Faaliyetlerinin Desteklenmesine İlişkin Uygulama Ve Denetim Yönetmeliği
Ar-ge ve tasarım merkezi istatistikleri Aralık 2017 (https://agtm.sanayi.gov.tr/)